Kennarinn.is

Einn fyrir alla…

Samfélagsfræði

now browsing by tag

 
 

Frímerkjanámsefni

Um námsefnið

Efnið er unnið af Unni Maríu Sólmundsdóttur fyrir Kennarann.is og styrkt af Frímerkja- og póstsögusjóði. Markmið námsefnisins er vekja áhuga grunnskólanemenda á frímerkjum, sögu þeirra og þróun.

Námsefnispakkinn samanstendur af forsíðu,18 verkefnablöðum og krossaprófi í lokin. Hann er settur fram sem þrautatengt hefti og samþætt áherslum í stærðfræði og íslensku á miðstigi. Námsefnið er hugsað sem stuðningur í sögu og samfélagsfræði og má nota sem sjálfstætt þemaverkefni og/eða sem uppbrot í öðrum námsgreinum. Efnið er opið öllum sem vilja nýta það í vinnu með börnum og unglingum.

Ljósmyndir af frímerkjum eru úr rafbókinni Frímerki íslenska lýðveldisins I, 1944-1999, sem jafnframt er aðalheimild námsefnispakkans. Forsíðumynd er tekin af Unni Maríu Sólmundsdóttur.

____________________

Kennsluleiðbeiningar

Verkefni 1 – Upphafið
Markmið, að nemendur
– kynnist upphafi og tilgangi frímerkisins sem staðfestingu á greiðslu fyrir póstsendingar
– flokki nafnorð í karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn
– vinni með nafnorð í nefnifalli, eintölu og með greini

Nemendur lesa textann og flokka undirstrikuð nafnorð eftir kyni. Orðin setja þau í nefnifalli, eintölu og með greini inn í þar til gerða töflu á verkefnablaðinu.

Lausn
kk: pappírsmiðinn, pósturinn, skildingurinn, hólminn, farsíminn.
kvk: leiðin, myndin, stofnunin, verðlagningin, sagan.
hk: tökuorðið, frímerkið, verðgildið, útlitið, umslagið.

____________________

Verkefni 2 – Merkileg ártöl í póstsögunni
Markmið, að nemendur
– lesi um áhugaverð ártöl í póstsögunni
– þjálfist í að finna ártöl í talnasafni
– æfi sig í að vinna með stafrófið
– læri í gegnum þraut og leiki

Nemendur lesa textann og finna ártölin jafnóðum í talnasúpunni. Þeir skoða næst undirstrikuðu orðin í textanum og raða þeim í stafrófsröð í stílabók.

Lausn
aska – aurafrímerkin – árið – bananar – eldgosið – farsímanum – ferð – frímerkin – hlutafélagið – króna – milljónir – piparkökuilm – póstferðum – póstmálum – póstsiglingar – síma – stjórn – súkkulaði – vínylplötu – þjóðsöng.

____________________

Verkefni 3 – Minnisvarði þjóðar
Markmið, að nemendur
– átti sig á hlutverki frímerkja sem minnisvarða um menningu og sögu Íslands
– skoði fjölbreytt myndefni sem prýða frímerkjaflóru okkar Íslendinga
– læri um ólíka frímerkjaflokka og kynnist dæmum þeim til stuðnings
– lesi um valin frímerki úr 10 flokkum og tengi saman mynd og texta

Nemendur skoða 10 frímerki og lesa textann sem fylgir þeim. Að svo búnu tengja þeir frímerkin við þann flokk sem þau tilheyra.

Lausn
1960 – Dýralíf: Íslenski fálkinn er heimsfrægur veiðifálki og eftirsóttur sem slíkur.
1965 – Náttúra: Surtseyjargosið hófst 1963 og lauk ekki fyrr en árið 1967.
1965 – Stjórnmál: Nú er þess minnst að 50 ár eru liðin síðan að konur fengu kosningarétt.
1971 – Atvinnuvegir: Veiðar og fiskvinnsla er ein elsta atvinugrein Íslendinga.
1978 – Arkitektúr: Húsavíkurkirkja er mikil merkisbygging sem reist var 1906-07.
1983 – Framfarir: Beislun jarðhita þótti miklar framfarir og fór á frímerki.
1993 – Menning: Útilistaverkið Þotuhreiðrið eftir Magnús Tómasson sett á frímerki.
1995 – Viðburðir: HM karla í handbolta var stór íþróttaviðburður haldinn í Reykjavík.
1998 – Merkisdagar: Nú eru 125 ár liðin síðan fyrsta frímerkið kom út.
1999 – Hátíðarhöld: Frímerki með 13 íslenskum jólasveinum gefin út.

____________________

Verkefni 4 – Frímerkjasagan mín
Markmið, að nemendur
– átti sig á hlutverki frímerkja sem minnisvarða um menningu og sögu Íslands
– setji hlutverk frímerkja í samhengi við eigið æviskeið
– þjálfist í ritun stuttra hnitmiðaðra texta
– þjálfist í að hanna og teikna viðfangsefni út frá ákveðnum forsendum og að koma hugmyndum sínum á blað

Nemendur velta fyrir sér hvaða þrír atburðir í eigin lífi eru eftirminnilegastir að þeirra mati. Þeir taka saman lítinn upplýsingatexta um þá og hanna frímerki við.

Aukaverkefni
– Hvaða frímerki komu út árið sem þú fæddist? Taktu saman upplýsingar um frímerkin, greindu frá útgáfudegi þeirra og verðgildum.
– Hvaða frímerki hafa komið út frá því að þú fæddist sem þér finnast áhugaverðari en önnur? Hvers vegna finnst þér þessi frímerki áhugaverð?

Tenglar
Frímerki íslenska lýðveldisins I, 1944-1999
Frímerki íslenska lýðveldisins II, 2000-2014

____________________

Verkefni 5 – Hátíðarfrímerki
Markmið, að nemendur
– kynnist Hátíðarfrímerkjunum, fyrstu frímerkjunum sem gefin voru út af lýðveldinu Íslandi
– skoði lykilhugtök er tengjast stofnun lýðveldisins og útgáfu frímerkja á þeim tíma
– læri í gegnum leik og þrautir

Nemendur lesa texta um stofnun lýðveldisins Íslands á Þingvöllum árið 1944. Þeir kynnast frímerkinu með Jóni Sigurðssyni sem gefið var út af því tilefni. Lykilhugtök textans eru feitletruð og nemendur finna orðin í orðasúpu. Þau eru falin ýmist upp, niður, fram, aftur á bak eða á ská.

Aukaverkefni
– Nemendur búa til stuttar setningar sem orðskýringar á feitletruðu orðunum í textanum.
– Nemendur kynna sér ævi Jóns Sigurðssonar og gera samtekt í stílabók.

____________________

Verkefni 6 – Póststimplar
Markmið, að nemendur
– kynnist hlutverki póststimpla
– þjálfist að hefja málsgreinar á stórum staf og enda þær á punkti
– læri í gegnum leik og þrautir

Nemendur skoða völundarhús fyllt af orðum og hugtökum tengdum póstþjónustu. Þeir finna réttu leiðina í gegnum völundarhúsið og skrá orðin sem á leið þeirra verður. Orðin mynda málsgrein sem svarar því hvaða hlutverki póststimplar gegna.

Lausn
Hlutverk stimpla er fyrst og fremst að ógilda frímerki og sýna að búið sé að nota það.

Nánar um póststimpla
Póststimplar sýna dagsetningu og sendingarstað póstsins. Ef frímerki var stimplað var ekki hægt að endurnota það og áður en frímerkjasöfnun hófst fyrir alvöru voru stimpluð frímerki talin verðlaus og þeim fleygt eins og hverju öðru pappírsrusli. Ákveðnar reglur gilda líka um stimplunina sjálfa og sem dæmi má hvorki stimpla bréf aftur í tímann né stimpla á frímerki sem ekki eru lengur í gildi. Í dag hafa gömul frímerkið með skýrum og heilum póststimpli mikið verðmætagildi.

____________________

Verkefni 7 – Flugfrímerki
Markmið, að nemendur
– kynnist fyrstu Flugfrímerkjunum sem gefin voru út eftir að Ísland varð sjálfstætt ríki
– þjálfist í kortalestri og að merkja áfangastaði inn á mynd af Íslandi
– læri í gegnum leik og þrautir

Nemendur skoða landakort og/eða kortavefsjá á netinu og áætla hvar staðirnir eru sem rætt er um í verkefninu. Þeir merkja staðina inn á Íslandskort.

Umræðupunktar
– Hvernig tengist hönnun frímerkjanna flugsögu Íslendinga?
– Hvaða gildi hafa flugvélamyndirnar fyrir flugsögu Íslendinga?
– Væru frímerkin myndskreytt með þessum landslagsmyndum ef ekki væri flogið á áfangastaði í grennd við þá?
– Hvernig var pósti komið á milli staða áður en flugsamgöngur hófust?

Tengt efni
Flugsaga Íslands
Borgarvefsjá Reykjavíkurborgar
Kortasjá Landmælinga Íslands
Kortavefsjá Menntamálastofnunar

____________________

Verkefni 8 – Líknarfrímerki
Markmið, að nemendur
– kynnist hlutverki líknar- og hjálparfrímerkja og hvernig útgáfa þeirra er nýtt til að safna peningum til líknarmála
– kynnist starfsemi þeirra líknarmála sem prýða Líknarfrímerkin frá árinu 1949
setji sig í spor viðburðastjórnanda sem tekur að sér að skipuleggja góðgerðarmál
– þjálfist í ritun ólíkra texta

Nemendur skoða fyrstu Líknarmerkin sem komu út í júní 1949 og kynnast tilgangi þeirra. Þeir kynna sér starfsemi þeirra líknarmála sem prýða frímerkin og velja sér málefni til að vinna meira með. Nemendur setja sig í spor þeirra sem stóðu að fjáröflun á þessum árum og vinna ritunarverkefni því tengdu.

Umræðupunktar
– Hvað þarf almennt að hafa í huga þegar fjáröflunarviðburðir eru skiplagðir?
Viðburðarstaður?
Viðburðatími?
Markhópur?
Samkeppni? Aðrir svipaðir viðburðir á sama tíma?
– Hvaða miðlar hafa verið nýttir við skipulag viðburða á þessum tíma (1947)?
Dagblöð?
Útvarp?
Sjónvarp?
Annað, hvað?
– Hvaða fjáröflunarleiðir er hægt að fara?
Tónleikar?
Söfnun? Hvers konar? Hverju á að safna?
Útgáfa? Hvers konar útgáfa?
Áheiti? Hvað á að gera?
Annað, hvað?

Tenglar
Um Barnaspítalann
Heimasíða Rauða Kross Íslands
Heimasíða Reykjalundar
Slysavarnafélagið Landsbjörg

____________________

Verkefni 9 – Frímerkjahönnun
Markmið, að nemendur
– kynnist árverkniverkefnum samtímans og hvað þau standa fyrir
– setji sig í spor frímerkjahönnuðar sem fengið hefur það verkefni að hanna seríu af frímerkjum út frá ákveðnum forsendum
– þjálfist í sjálfstæðri þekkingarleit á netinu
– þjálfist í vinnubrögðum tengdum hönnun og hugmyndavinnu

Nemendur kynna sér fjögur árverkniverkefni sem eru í gangi á Íslandi og hanna seríu af frímerkjum þeim tengdum. Nemendur setja sig í spor hönnuða, skissa og ákveða litaþema fyrir heildarverkefnið.

Umræðupunktar
– Hvaða litaþema tengist þessum árverkniverkefnum?
– Er hægt að nota þá liti eða aðra t.d. sem tengjast árstíðunum sem árverkniverkefnin eru í gangi?
– Eiga árverkniverkefnin sitt eigið vörumerki (logo) eða táknmyndir sem hægt er að vinna með?
– Er hægt að vinna með önnur form og einkenni í hönnunarvinnunni?
– Hvernig er hægt að tengja þessi fjögur árverkniverkefni saman svo fólk átti sig að um seríu af frímerkjum er að ræða?

Tenglar
Plastlaus september
Bleika slaufan/Bleikur október
Mottumars
Blár apríl

____________________

Verkefni 10 – Dýrafrímerki
Markmið, að nemendur
– skoði íslensk Dýrafrímerki og kynnist um leið dýraflórunni á Íslandi og í hafinu umhverfis landið
– þjálfist í sjálfstæðri þekkingarleit á netinu
– læri að hægt sé að afla gagna á fjölbreyttan hátt
– tileinki sér skipulögð vinnubrögð og vandvirkni þegar kemur að því að setja upp rannsóknargögn
– fái tækifæri til að stunda hlutbundið nám

Nemendur skoða hluta þeirra Dýrafrímerkja sem gefin hafa verið út á Íslandi. Gott er að þeir undirbúi gagnaöflunina og geri töflu með dýraheitunum í stílabók. Hver nemandi þarf bréfaklemmu sem hann tyllir í gegnum blýantsodd og svo á miðja skífuna. Bréfaklemmunni er spinnt í hring og skráð með talnastriki á hvaða dýri hún lendir. Þetta er endurtekið 100 sinnum eða þar til komið er dágott gagnasafn til að vinna með. Niðurstöðuna setja nemendur upp í súlurit. Einnig má hugsa sér að skrá niðurstöðuna sem prósentur og almenn brot.

Aukaverkefni
– Nemendur gera töflu í stílabók og flokka dýrin á frímerkjunum eftir því hvort um sjávardýr, fugl eða landspendýr er að ræða.
– Nemendur velja sér eitt dýr og gera ítarlegi samantekt um dýrið. Þeir skrá m.a. búsetu, fæðu, afkæmi, nytjar, óvini, o.s.frv. Gögnin setja nemendur upp sem texta annars vegar og hugtakakort hins vegar.

Umræðupunktar
Íslendingar kusu holtasóley sem þjóðarblóm sitt haustið 2004. Við eigum hins vegar ekkert þjóðardýr. Ef nemendur mættu ráða, hvaða dýr ætti að vera þjóðardýr Íslendinga, hvað yrði fyrir valinu? Rökræður með og á móti, og lýðræðisleg kosning um Þjóðardýrið.

Tenglar
Íslensku húsdýrin
Fjölskyldu- og húsdýragarðurinn
Melrakkasetur Íslands
Selasetur Íslands
Kattholt.is
Fauna.is
Fuglavefurinn
Vistkerfi sjávar í Eyjarfirði

____________________

Verkefni 11 – Galli í frímerkjum
Markmið, að nemendur
– kynnist því hvað teljast gallar í frímerkjum
– þjálfist í að lesa úr hnitakerfi
– læri í gegnum leik og þrautir

Nemendur leysa dulmálið með aðstoð hnitakerfis og komast að því hvaða gallar í frímerkjum geta haft áhrif á gildi þeirra og verðmætamat.

Lausn
Pappír sem prentað er á má ekki vera rifinn, brotinn eða of þunnur. Takkar eiga að vera heilir og í fullri lengd. Frímerki verða að vera hrein og blettalaus. Þau mega ekki vera upplituð af sólarljósi eða efnum. Ef frímerki eru stimpluð þarf blek að vera hreint og læsilegt.

Tenglar
Um galla í frímerkjum

____________________

Verkefni 12 – Landvættafrímerki
Markmið, að nemendur
– skoði Landvættafrímerkin í verkefninu og kynni sér þjóðsöguna á bak við þau
– afli sér upplýsinga um fleiri landvættafrímerki sem komu út á árunum 1987-1990
– þjálfist í lesskilningi

Nemendur kynna sér þjóðsöguna um landvættirnar og útsendarann í hvalslíki sem átti að tryggja dönskum konungi örugga landgöngu á Íslandi, en konungur var í þeim erindagjörðum að hefna fyrir níðvísur sem ortar höfðu verið um hann. Nemendur lesa fullyrðingarnar og haka í hvort þær séu sannar eða ósannar. Nemendur leita sér einnig meiri upplýsinga um öll Landvættafrímerkin sem komu út á árunum 1987-1990 en um 5 útgáfur er að ræða í mismunandi verðgildum.

Lausn
S: Maður (galdramaður) í hvalslíki kom upp að Íslandsströndum í þeim erindum að njósna um land og þjóð.
Ó: Maðurinn var sendur af Haraldi Gormssyni Danakonungi.
S: Stór dreki tók á móti manninum á Austurlandi ásamt minni ófögnuði á borð við eiturspúandi nöðrur og eðlur.
S: Griðungur óð út í sjó á móti manninum þegar hann kom upp að vesturströnd landsins.
Ó: Griðungur er af ætt nautgripa en ekki fugla.
Ó: Á Norðurlandi tók fugl svo ógurlegur á móti útsendaranum að vænghaf hans náði fjalla (og fjarða) á milli. Bergrisinn mætti hins vegar kappanum á Suðurlandi. Sá var ógnarhár, hærri en fjöllin umhverfis og bar járnstaf í hendi.
S: Útsendari konungs komst hvergi í land og gafst að lokum upp.
S: Sagan birtist í Heimskringlu
Ó: Landvættirnar voru fjölmargar samkvæmt þjóðsögunni en þessar fjórar vörnuðu útsendara konungs landgöngu.
S: Landvættirnar prýddu skjaldarmerki Íslands fyrst árið 1919. Það var skjöldur með íslenska fánanum, landvættirnar voru skjaldberar og efst á var kóróna sem táknaði danska konungsdæmið. Ísland fékk nýtt skjaldarmerkið með forsetaúrskurði árið 1944. Þá hvarf danska kórónan en landvættirnar voru áfram skjaldberar íslenska fánans og stóðu nú jafnframt á steinhellu úr stuðlabergi.

Tenglar
Meira um landvættafrímerkin
Landvættir Íslands
Saga skjaldarmerkisins

____________________

Verkefni 13 – Póstflutningar / Póstflutningaspil
Markmið, að nemendur
– kynnist frímerkjaflokknum sem fjallar um sögu póstsamgangna á Íslandi
– geri sér grein fyrir því hvernig póstsamgöngum var, og er, háttað hérlendis
– læri að vinna með stærðfræðiformúlur og að reikna í þriðja veldi
– vinni hlutbundið með hugtök í stærðfræðinni
– læri í gegnum leiki og þrautir

Nemendur skoða frímerkin í námsefninu og þau farartæki sem notuð voru (og eru) til að koma pósti á milli staða. Hægt er að vinna verkefnablaðið sem einstaklingsverkefni eða sem hópverkefni þrír nemendur saman. Ef um einstaklingsverkefni er að ræða kastar nemandi til skiptis fyrir hvern samgönguflokk. Nota þarf tvo teninga til að spila Póstflutningaspilið. Til að hefja leikinn þarf keppandi að fá par af sexum og skráir stigin (6x6x6 eða 6 í þriðja veldi) í fyrsta reitinn. Nemendur kasta til skiptis en til að komast áfram á næsta reit þarf sama talan að koma upp á báðum teningunum. Þriðja veldið er svo reiknað af þeirri tölu og skráð í reit númer tvö. Ef nemandi fær ekki par þarf hann að segja pass. Sá nemandi (eða sú póstflutningaleið) sem fyrstur að fara fram og til baka vinnur spilið. Einnig má hugsa sér að allir klári spilið og sá sem hefur hæstu samanlögðu töluna vinni.

Umræðupunktar
– Hvernig farartæki eru þetta á myndunum?
– Hversu langan tíma gæti það hafa tekið seglskútu að fara á milli landsfjórðunga?
– Hvernig bárust sendingar á milli fólks áður en reglulegar póstflutningar komust á?         (Ferðalangar, reiðskjótar, …)
– Hvaða fleiri leiðir höfum við í dag til að koma pósti eða upplýsingum á milli staða? (Tölvupóstur, samfélagsmiðlar, sjónvarp, útvarp, sími, …=)

Aukaverkefni
Nemendur velja sér póstflutningaleið, afla sér meiri upplýsinga um hana og gera samantekt í stílabók.

____________________

Verkefni 14 – Hver sendi hvað? / Rökþraut
Markmið, að nemendur
– átti sig á mikilvægi þess að póstur sé vel merktur til að hann komist til rétts viðtakanda
– þjálfist að beita rökhugsun og útilokun við úrlausn verkefna
– læri í gegnum leik og þrautir

Nemendur skoða vísbendingarnar og fylla inn í töfluna. Í hvert sinn sem vísbending er staðsett í réttum reit í töflunni (t.d. með x) er gott að útiloka aðra möguleika (t.d. með o). Þannig er x sett þar sem nöfnin Rökkvi og Þór mætast sem útilokar að hin börnin hafi þetta eftirnafn, og aðrir reitir í línum Rökkva og Þórs eru fylltir upp með o. Einnig er vísbending fólgin í því að Rökkvi Þór sé ekki að senda til Búðardals og því er o skráð þar sem Rökkvi og Búðardalur mætast í töflunni. Á sama hátt má skrá x þar sem Þór og reikningar mætast. Nemendur lesa yfir allar vísbendingar og halda áfram að fylla inn x eða o eftir upplýsingum sem koma fram. Með rökhugsun og útilokun valmöguleika koma rétt svör hægt og rólega í ljós. Þau eru sett inn í töfluna fyrir neðan.

Lausn
Rökkvi – Þór – reikniningar – Djúpivogur.
Sóldís – Perla – boðskort – Búðardalur.
Sævar – Karl – ábyrgðarbréf – Neskaupstaður.
Alexander – Ingi – endursending – Þórshöfn.
Svava – Lind – sendibréf – Dalvík.

Umræðupunktar
– Hvers vegna er mikilvægt að merkja póst vel áður en farið er með hann í póstkassa eða á pósthúsið?
– Sumir skrá nafn sendanda aftan á póst, til hvers er það gert?
– Hvað ber öllum að gera sem fá óvart póstsendingu inn um lúguna sem tilheyrir þeim ekki?
– Hvers vegna er mikilvægt að merkja póstkassann utan á húsinu sínu vel og vandlega?

____________________

Verkefni 15 – Póstburðargjöld
Markmið, að nemendur
– læri hvað hugtakið póstburðargjald felur í sér og hvernig það er áætlað
– kunni að lesa úr töflum s.s. gjaldskrá Íslandspósts
– vinni með stærðfræðihugtökin grömm og kíló
– vinni með peninga og upphæðir
– læri í gegnum þrauti og leiki
– setji sig í spor annarra sbr. póstburðarfólks

Nemendur telja umslögin á myndinni og skrá fjölda af hverri stærð. Gott er að lita hverja stærð í ákveðnum lit og telja svo. Ef vafi leikur á stærð umslaganna í hrúgunni má nota reglustiku til að mæla hliðarlengdir þeirra. Nemendur lesa einnig úr gjaldskrártöflu Íslandspósts kostar að senda hverja þyngd fyrir sig. Þeir reikna einnig sendingarkostnað bréfanna í heild sinni sem og þyngdina sem póstburðarfólk þarf að bera við störf sín.

Lausn
a) Samkvæmt gjaldskrá póstsins þann 9. október 2019 er sendingargjaldið eftirfarandi:
0-50 g = 150 kr.
51-100 g = 230 kr.
101-250 g = 250 kr.
251-500 g = 315 kr.
501-1000 g = 550 kr.
1001-2000 g = 720 kr.
b) Á myndinni eru 27 umslög, 7 af stærstu gerð (750 g), 8 af næststærstu gerð (450 g), 8 af næstminnstu gerð (210 g) og 4 af minnstu gerð (45 g).
c) Sendingargjald samanlagt: (4×195) + (8×250) + (8×315) + (7×550) = 9.150 kr.
d) Samanlögð þyngd: (4×45) + (8×210) + (8×450) + (7x 750) = 10 kg og 710 g.

Umræðupunktar
– Er dýrt að senda bréf í pósti?
– Hvað kostar að senda tölvupóst?
– Eru 10 kg mikil þyngd? Má gera ráð fyrir að þynd í pokum bréfbera sé meiri eða minni?
– Telst það til erfiðsvinnu að bera út póst?
– Hvað með ýmsar sendingar sem ekki eru á bréfaformi t.d. pakka? Ætti að vera skylda að sækja þá á pósthúsið?
– Hvað getum við gert til að auðvelda bréfberum störf sín? Til dæmis hvað aðkomu að húsinu varðar? Snjó á bílastæðum og/eða á göngustígum? Hunda sem eru úti í bandi? Annað, hvað?

____________________

Verkefni 16 – Póstkassinn
Markmið, að nemendur
– leiki sér með bókstafi og orð
– búi til ný orð úr orðum, og noti bókstafi hugtaka sem tengjast yfirferð námsefnisins
– þjálfist í réttritun orða með einföldum og tvöföldum samhljóðum
– læri í gegnum leik og þrautir

Nemendur skoða orðin í póstkassanum og nota bókstafina sem þar eru til að mynda ný orð. Nota má hvern bókstaf til að búa til fleiri en eitt orð, en ekki má nota hvern bókstaf oftar í sama orðinu en hann kemur fyrir inni í póstkassanum. Dæmi: Í póstkassanum eru orðin BRÉF – PÓSTUR – FRÍMERKI – SENDING – KRÓNUR. Nota má orð sem innihalda tvöföldu samhljóðana -ss, -nn, -rr, -ff og -kk þar sem þeir koma oftar en einu sinni fyrir í orðunum í póstkassanum. Á sama hátt má ekki nota -mm, -pp eða -bb því í póstkassanum koma þessir bókstafir bara einu sinni fyrir. Dæmi um orð sem hægt er að skrifa eru kerti, merki, rós, dóni, fótur, …

____________________

Verkefni 17 – Merkir Íslendingar
Markmið, að nemendur
– skoði frímerkjaflokkinn Merkir Íslendingar og hvaða hlutverki hann gegnir í frímerkjaútgáfunni
– læri um nokkra merka Íslendinga og geti tengt þá við sögu lands og þjóðar
– átti sig á því hvað felst í orðinu merkur eða merkilegur og skoði það í nútímalegu samhengi samhliða orðunum áhrifavaldur og samfélagsmiðlastjarna

Nemendur kynna sér fólkið á frímerkjunum og framlag þeirra til íslensks samfélags. Upplýsingarnar taka þeir saman og skrá í stílabók. Í framhaldinu velta þeir fyrir sér hvaða næsti merki Íslendingur ætti að fara á frímerki og rökstyðja val sitt.

Umræðupunktar
– Fólkið á myndunum er allt látið, er það svo með alla í frímerkjaflokknum Merkir Íslendingar?
– Hvað felst í því að vera merkur?
– Er merkur það sama og vera merkilegur?
– Teljast svokallaðir áhrifavaldar á samfélagsmiðlum merkir í þessum skilningi?
– Eru samfélagsmiðlastjörnur merkir Íslendingar?
– Hvers vegna/hvers vegna ekki?
– Er það að vera merkur sama hugtakið og að vera frægur?
– Er nóg að vera frægur fyrir eitthvað til þess að njóta þess heiðurs að prýða íslenskt frímerki? Það er hægt að vera frægur fyrir góða hluti og slæma hluti, nefnið dæmi.

Lausn, frá vinstri
Þorbjörg Sveinsdóttir, 1827-1903. Frímerkið kom út 8. september 1982. Þorbjörg fæddist áramótin 1827-28 og settist að í Reykjavík um svipað leyti og miklar breytingar áttu sér stað í íslensku þjóðlífi. Hún starfaði sem ljósmóðir nær hálfa öld og skipti sér mikið af þjóðmálum sem var óvanalegt af konum þess tíma. Þorbjörg var mælsk og mikill stuðningsmaður Jóns Sigurðssonar. Hún barðist meðal annars fyrir stofnun íslensk háskóla. Þorbjörg stofnaði Hið íslenska kvenfélag 1894 sem varð fyrsta fjöldahreyfing kvenna á Íslandi, og Hvítabandsdeildina árið 1895 sem var kristilegt bindindisfélag sem starfaði að margvíslegum málum s.s.friðarmálum, jafnréttismálum, dýravernd og fræðslumálum. Þorbjörg var elskuð og virt af öllum þeim sem hjálpar hennar nutu.

Séra Bjarni Þorsteinsson, 1861-1938. Frímerkið kom út 11. desember 1979. Bjarni var bóndasonur úr Mýrarsýslu og starfaði sem prestur. Hann vann mikið og merkilegt starf m.a. á sviði tónlistar og samdi fjölda þekktra laga. Bjarni gaf út þjóðlagasafnið Íslensk þjóðlög og samdi einnig ritið Íslenskir hátíðarsöngvar ásamt fleiri merkum ritum á sviði söng- og þjóðlaga. Hann var sæmdur prófessorsnafnbót við Háskóla Íslands árið 1930 fyrir ritstörf sín. Bjarni var einnig gerður að heiðursborgara Siglufjarðar vegna tengsl hans við sögu bæjarins.

Torfhildur Hólm, 1845-1918. Frímerkið kom út 3. júlí 1979. Torfhildur fluttist 17 ára til Reykjavíkur og þaðan til Kaupmannahafnar. Hún giftist Jakobi Hólm verslunarstjóra á Skagaströnd 1874 og varð ekkja ári síðar. Árið 1876 flutti hún til Kanada og bjó þar næstu 13 árin. Hún lærði málaralist og starfaði sem rithöfundur. Torfhildur varð fyrsta íslenska konan til að rita sögulegar skáldsögur á Íslandi og jafnframt fyrsta íslenska konan sem hafði ritstörf að atvinnu. Hún var afkastamikið skáld en lést í spænsku veikinni 1918.

Pétur Guðjohnsen, 1812-1877. Frímerkið kom út 11. desember 1979. Pétur var bóndasonur úr Eyjafirði sem útskrifaðist frá Bessastaðaskóla árið 1835 og lauk kennaraprófi frá kennaraskóla Johnstrups í Danmörku árið 1840. Pétur starfaði sem kennari, söngkennari og alþingismaður í Reykjavík. Hann gaf út sálmasöngs- og messubók auk þess sem hann gengdi starfi organleikara við Dómkirkjuna í Reykjavík frá því hann flutti heim og til dauðadags.

Ingibjörg H. Bjarnason, 1867-1941. Frímerkið kom út 3. júlí 1979. Ingibjörg fæddist á Þingeyri við Dýrafjörð. Hún stundaði nám við Kvennaskólann í Reykjavík 1882 og framhaldsnám í Kaupmannahöfn, Þýskalandi og Sviss. Ingibjörg starfaði lengi sem kennari og skólastýra en gegndi einnig hlutverki formanns Landsspítalasjóðsnefndar árið 1915 en sá sjóður barðist fyrir byggingu Landspítalans. Ingibjörg varð alþingismaður fyrst íslenskra kvenna árið 1923 og sat á þingi til ársins 1930.

Halldór Hermannsson, 1878-1958. Frímerkið kom út 1. desember 1978. Halldór var prófessor og bókavörður við Cornell-háskólann í Íþöku, Bandaríkjunum. Hann fæddist í Rangárvallasýslu og varð stúdent frá Lærða skólanum 1898. Halldór byrjaði í lögfræði í Kaupmannahöfn en hætti og fór að vinna á Ítalíu við íslenskt bókasafn í einkaeigu Williards Fiskes. Við andlát Fiskes tók Cornhell-háskólinn við safninu og Halldór fylgdi með. Hann varð mjög virtur rithöfundur, og kenndi íslensku og Norðurlandamál við háskólann í 40 ár. Halldór hélt íslenskri menningu mikið á lofti og fáir hafa unnið jafnmikið kynningarstarf fyrir landi og þjóð og Halldór gerði á sínum tíma.

Heimild: Frímerki íslenska lýðveldisins I, 1944-1999.

____________________

Verkefni 18 – Fleiri frímerkjaártöl
Markmið, að nemendur
– skoði margvísleg frímerki sem komu út á árunum 1944-1999 og setji þau í sögulegt samhengi
– þjálfist í að lesa úr ártölum og tengja tölur við talnalínu
– efli lesskilning

Nemendur lesa textann inni í frímerkjaboxunum og tengja þau við rétta reiti á talnalínunni. Þeir skrifa jafnframt ártölin inn í súluna.

Aukaverkefni
Ritun: Nemendur velja 10 frímerki til að vinna meira með og fletta þeim upp í ritinu Frímerki íslenska lýðveldisins I, 1944-1999. Þeir afrita myndirnar af frímerkjunum yfir á autt blað í ritvinnsluforriti (Snipping tool), prenta þau út, klippa og líma í stílabók. Við frímerkjasafnið skrá þeir sömu upplýsingar (útdrátt) og standa í heftinu. Neðst í stílabókina skrá þeir sem heimild hvaðan þeir fengu efnið.

Umræðupunktar
– Hvaða frímerki finnst nemendum áhugaverðast og hvers vegna?
– Hvaða flokki tilheyra þessi frímerki?

____________________

Verkefni 19 – Frímerkjaprófið
Markmiðið er að kanna hvað nemendur kunna eftir yfirferð námsefnins. Um 10 fjölvalsspurningar er að ræða með eitt rétt svar í hverjum lið.

Lausn
Frímerki er sett á póstsendingar.
Skildingafrímerkin eru fyrstu frímerki Íslendinga.
Líknarfrímerkin eru til styrktar góðum málefnum.
Landvættamerkin tengjast gamalli þjóðsögu.
Hátíðarfrímerkin eru af Jóni Sigurðssyni.
Póststimplar eru til að ógilda frímerki.
Frímerki verða að vera hrein og blettalaus.
Merkir Íslendingar er fólk sem unnið hefur góð störf.
Ísland fékk fullveldi 17. júní 1944.
Flugfrímerkin sýna flugvélaflota Íslendinga.

Heimildaskrá
Rafrit: Frímerki íslenska lýðveldisins I, 1944-1999
Skemman: Frímerki til frásagnar eftir Alexöndru Baldursdóttur
Vísindavefur.is: Hvernig varð frímerkið til?
Vísindavefur.is: Hvaðan kemur orðið frímerki?
Wikipedia: Íslensk aurafrímerki
Wikipedia: Íslensk skildingafrímerki
Póstur.is: Um frímerki
Póstur.is: Hlutverk og saga
Póstur.is Verðskrá
Tímarit.is: Heil frímerki eftir Sigurð H. Þorsteinsson
Vísir.is: Frímerki með eldfjallaösku
Mentalfloss.com: 11 Stamp Stories Worth Retelling
Letterhub.com: Fun Facts About Stamps

Sambandslögin

Þann 1. desember 2018 eru 100 ár síðan Sambandslögin tóku gildi og Ísland var viðurkennt sem fullvalda og frjálst ríki. Af því tilefni mun Kennarinn birta fróðlega Skólapósta með skemmtilegum verkefnum sem taka mið af aðalnámskrá grunnskóla í íslensku, stærðfræði og samfélagsfræði.

Hver verkefnapakki er samsettur af 4 blaðsíðum sem fjallar um afmarkað efni. Námsefnið er hugsað fyrir nemendur á miðstigi grunnskóla

Í fyrsta tölublaði Skólapóstsins er fjallað um Sambandslögin sjálf, aðdraganda þeirra og innihald. Markmiðin eru meðal annars að nemendur

  • kynnist Sambandslögunum
  • læri um lög og kosningar
  • skoði hvað felst í hugtakinu þjóðaratkvæðagreiðslur
  • efli orðaforða sinn tengdan málaflokknum

Námsefnið er unnið af Unni Maríu Sólmundsdóttur og styrkt af Akki, styrktar og menningarsjóði VM. Yfirlestur og og ráðgjöf: Vésteinn Valgarðsson, sagnfræðingur.

Smelltu á bláa linkinn efst á síðunni til að sækja námsefnið. Kennsluleiðbeiningar eru í vinnslu.

Þorrinn

Um námsefnið

Efnið er unnið af Unni Maríu Sólmundsdóttur í samvinnu við Elsu Guðnýju Björgvinsdóttur fyrir Minjasafn Austurlands. Það er hugsað sem stuðningur við safnafræðslu og skólaheimsóknir, og opið öllum sem vilja nýta það í vinnu með börnum.

Í tengslum við námsefnið tekur Minjasafn Austurlands á móti skólahópum þar sem þorrinn er skoðaður út frá lífi fólks í gamla daga. Einnig má benda á námsefnið Þorramatur en þar má finna fleiri verkefni, ritunaræfingar og veggspjöld með þorramat. Námsefnið er að stórum hluta unnið upp úr heimildum í bókum Árna Björnssonar, Saga daganna, bls. 433-481og Þorrablót.

Ljósmynd á forsíðu: Jón Arnarsson Önfjörð. Aðrar ljósmyndir: Unnur María Sólmundsdóttir. Yfirlestur: Elsa Guðný Björgvinsdóttir og Elín Sigríður Arnórsdóttir. Mynd af eyrnamörkum er unnin upp úr skjölum frá Bændasamtökum Íslands og birt með þeirra leyfi. Höfundur teikningar er Þórhildur Jónsdóttir.

Kennsluleiðbeiningar

Orðið þorrablót gefur til kynna að athöfnin sé ævaforn en þótt heimildir bendi til þess að hlé hafi orðið á þorrablótum í nokkrar aldir er ljóst að til var mannfagnaður eða samkomuhald með þessi nafni fyrir daga kristinsdóms á Íslandi. Bækur Árna Björnsson eru mjög fróðlegur og góður undirbúningur fyrir kennsluna. Í þeim kemur meðal annars fram að þorrablót eins og við þekkjum þau í dag hafi verið endurvakin á 17. öld þótt ýmsir nýir siðir hafi litið dagsins ljós á undanförnum áratugum.

Námsefnið er sett fram með hætti að nemendur fá miða til að klippa út og líma á hverja verkefnasíðu ásamt því að leysa fjölbreytt verkefni. Á klippimiðunum eru oftar en ekki upplýsingar sem varpa skýrara ljósi á viðfangsefnið hverju sinni, en gert er ráð fyrir að nemendur glími aðeins við verkefnin (mismikið þó) áður en þeir fá miðana afhenta. Með hverju viðfangsefni fylgja umræðupunktar og ábendingar um áhugavert eða tengt efni á vef.

__________

VERKEFNI 1: Þorrakoma
Nemendur nota hnitakerfið til að leysa dulmálið.

Lausn
Þorri var fjórði mánuður vetrar að forníslensku tímatali. Við upphaf hans taldist vetur hálfnaður. Mánuðurinn hófst á föstudegi og í dag fögnum við þorrakomu á föstudegi vikuna 19.-25. janúar. Þann dag köllum við bóndadag.

Klippimiði 1
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á honum er fróðleiksmolar um nafngiftir Orkneyinga og tengsl þeirra við fornu mánaðaheitin þorri og góa.

Aukaverkefni
Litaðu sérhljóðana í hnitakerfinu rauða og samhljóðana græna. Gerðu hring utan um broddstafi.

Aukaverkefni
Til eru mörg kvæði tengd þorranum og flest voru samin á Austurlandi á 17., 18. og 19. öld. Þorri hefur verið mönnum hugleikinn á þessum tíma og margar lýsingar til á honum. Þorra er sem dæmi lýst sem:
1) stórskornum öldungi með hrímgrátt skegg
2) manni konunglegum ásýndum
3) ábúðarmiklum fornkappa
4) förumanni og klakadröngli
5) glæsilega búnum víkingi
6) verndara bænda gegn ríkismönnum
7) eftirlitsmanni sem hafa vill gætur á heyjaforða bænda og leiðbeina þeim um búskapinn.
Túlkaðu þína útgáfu af þorranum með teikningu. Hver var hann og hvernig leit hann út að þínu mati?

Umræðupunktar
Hvað er líkt með nöfnum forfeðra Þorra í Orkneyingasögu? – Kári, Frosti og Snær eru allt nöfn sem hafa tilvísun í veðurfar. Skyldi það vera tilviljun?
Heldur þú að þorrinn og þorrablótin séu komin frá Þorra Snæssyni?
Hvað hétu vikudagarnir áður fyrr? – Sunnudagur, mánadagur, týsdagur, óðinsdagur, þórsdagur, frjádagur og þvottdagur/laugardagur.

Tengt efni
Orðasúpur og -veggir með vind- og snjóorðum.

Heimildir
Saga daganna, bls. 433-434.
Þorrablót, bls. 8-12.
Þorrablót, Árnastofnun
Þorri á Wikipedia

__________

VERKEFNI 2: Þorraþræll
Flestir kannast við lagið Þorraþræll og margir grunnskólanemendur hafa lært ljóðið utan að. Tilvalið er að syngja það saman til upprifjunar en verkefnið gengur þó út á að hlusta á rokkaðri útgáfu hljómsveitarinnar Alsælu af disknum Rock from the Cold Seas frá árinu 1999. Um nútímalega útfærslu að ræða sem skírskotar til tíðarandans sem ljóðið fjallar um. Vindgnauð í bland við drungalega tóna rafmagnsgítars, ásamt barlómi bóndans í nýju viðlagi, fangar stemninguna og gefur þeim sem alist hafa upp við þægindi nútímans innlit í aðstæður fólks fyrr á öldum. Í lokin má heyra skemmtilegar andstæður þegar hljómsveitin endar flutninginn á stefi úr laginu Í sól og sumaryl eftir Gylfa Ægisson. Það mætti túlka sem loforð um betri tíð fyrir þá sem þreyja þorrann og halda harðindin út. Fyrir áhugasama má svo hlusta á öllu hefðbundnari flutning á Þorraþræl með Þjóðlagasveitinni Þulu.

Klippimiði 2
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Þar má finna afturlit til fortíðar með hliðsjón af innihaldi ljóðsins Þorraþræll eftir Kristján Jónsson, fjallaskáld. Vangaveltum er varpað fram hvort hinn eiginlegi þorraþræll hafi kannski verið Íslendingurinn sem þrælaði alla ævi til að eiga í sig og á.

Umræðupunktar
Hvað þýðir orðatiltækið að þreyja þorrann? – Janúar er oft kaldur og erfiður, og í gamla daga var farið að minnka í matarbúri landsmanna á þessum tíma. Menn gerðu allt sem þeir gátu til að þrauka vetrarmánuðina. Að þreyja þorrann þýðir að halda erfiðleikana út.
Hvernig væri hægt að nota þetta orðatiltæki í þægindum nútímans? – Hvaða tímabil finnst nemendum erfitt? Prófatíminn? Sumarfríið án vinanna? Æfingabúðir? Síðustu dagar hvers mánaðar þegar pyngjan er farin að léttast?
Hvað er átt við með orðinu þorraþræll? – Í bókinni Saga daganna eftir Árna Björnsson er minnst á orðið þorraþræl og heimildir þess efnis að svo hafi síðasti dagur þorra verið nefndur. Sá dagur var einnig nefndur feginsdagur enda harðasti mánuður vetrar loks að baki og margir bændur eflaust fegnir. Á Austurlandi var þorraþræll tileinkaður piparsveinum, fráskildum mönnum, mönnum í óvígðri sambúð og þeim sem eignast höfðu börn utan hjónabands. Hvernig ætli standi á því?
Var lífið þrældómur í gamla daga? En í dag? – Hvaða skilning leggja grunnskólanemendur á 21. öldinni í orðið þrældómur? Hvernig er lífið í dag samanborið við líf fólks fyrir 300 árum?

Tengt efni
Hvað merkir það að þreyja þorra og hvaðan er það komið?

Heimildir
Saga daganna, bls. 477
Þorrablót, bls. 31-32

__________

VERKEFNI 3: Þorrasagnir
Nemendur skoða (sum sjaldséð) sagnorð sem meðal annars koma fyrir í ljóðinu Þorraþræll. Gefinn er upp nafnháttur sagnorðanna og nemendur finna bæði nútíðar- og þátíðarmyndir þeirra. Á vefnum Beygingarmynd íslensk nútímamáls (BÍN) má slá inn sagnorðunum og skoða þau í nútíð og þátíð, nafnhætti, framsöguhætti, viðtengingarhætti og boðhætti.

Klippimiði 3
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Þar má sjá vangaveltur um mikilvægi þess að efla orðaforða sinn þegar til fortíðar og framtíðar er litið.

Stílabókarvinna
Hvað þýða sagnorðin? Nemendur láta reyna á skilning sinn, búa til setningar og setja sagnorðin í samhengi við eigin reynsluheim.

Aukaverkefni
Hvaða sagnorð gætu flokkast sem fótboltasagnorð? Hvaða sagnorð tengjast eldhússtörfum?

__________

VERKEFNI 4: Þorravísur
Nemendur klippa út renninga í fylgigögnum (Klippigögn – ljóð) og raða þeim í reitina eftir því sem þeir telja að kvæði Sveins Jónssonar hafi litið út. Reitirnir með tölustöfunum eru fyrir verkefni 9, Þorrasiðir 2. Athygli er vakin á því að orðið ég er ýmist skrifað með é eða e í bókum Árna Björnssonar. Í báðum heimildum er þess getið að svona hafi kvæðið verið ritað í nótnahandriti Sveins sjálfs. Til að rugla ekki nemendur er sú leið hins vegar farin hér að nota eingöngu orðið ég. Þegar nemendur telja sig vera komna með lausnina er tilvalið að biðja nokkra sjálfboðaliða að lesa kvæðið upp fyrir hópinn áður en renningar eru límdir niður. Að lokum sýnir kennari rétta uppröðun og nemendur lagfæra og líma strimlana í þeirri röð á verkefnablaðið.

Lausn
Nú er ég kominn náungana að finna,
nú er best þeir vari sig,
mín því élin mögnuð sjaldnast linna,
margir bændur þekkja mig.
Ég er Þorri, þrekið tröll,
og þekki jarðarfylgsni öll.
Ég hef víða um foldu farið,
flestra dyrum hart á barið,
þó með þéttum gust.
Ég er tími, ég við glími
aldirnar og ár
og samt ei verð ég sár
og samt ei verð ég sár.
Ég er vindur, ég er grimmd
og ólguþrungin hrönn
og hrími hrötuð fönn
og hrími hrötuð fönn.
Já fönn.

Orðskýringar
Hvað þýða feitletruðu orðin? Bekkurinn leysir verkefnið í sameiningu og nemendur skrá svörin á línurnar.

Klippimiði 4
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Þar segir frá því hvernig maður var manns gaman á samkomum áður fyrr – og er enn í dag. Þorri var oft persónugerður og honum lýst sem trölli, förukarli, vetrarguði, vetrarvætti, fornkappa, tilsjónarmanni og jafnvel verndara bænda. Hvernig stendur á því að þorrinn hefur fengið svona mörg hlutverk í hugum fólks?

Aukaverkefni
Hvað eru margar ljóðlínur í kvæði Sveins?
Eru dæmi um endurtekningar í kvæðinu? Rökstuddu.
Finndu rímorðin í kvæðinu. Er þetta kvenrím, karlrím eða veggjað rím?
Er bragfræðireglum um höfuðstafi og stuðla fylgt? Rökstuddu.

Tengt efni
Bragi, orðfræðivefur Árnastofnunar
Um bragfræði á Wikipedia

Heimildir
Saga daganna, bls. 469.
Þorrablót, bls. 12-13, 62
Þorrablót á Wikipedia

__________

VERKEFNI 5: Þorraglíman
Nemendur glíma við ljóðagerð með hliðsjón af fræðslunni sem þeir hafa aflað sér um þorrablót. Hver ljóðlína byrjar á ákveðnum upphafsstaf sem gefinn er og saman mynda upphafsstafirnir ÞORRABLÓT þegar lesið er lóðrétt. Tilgangurinn er að skoða hvað þorrinn þýðir fyrir yngri kynslóðina. Hvað er gert í skólanum á þessum árstíma? Er þorramaturinn í skólamötuneytinu tilefni til þess að fagna gamla tímanum eða vekur hann upp aðrar tilfinningar hjá aldurshópnum? Eru einhverjar fjölskylduhefðir í gangi sem nemendur tengja við þorrann? Hvað finnst börnum almennt um þessa gömlu hefð?

Mögulega færi betur á því að leggja ljóðaverkefnið fyrir í lok yfirferðar námsefnispakkans þar sem áhugaverðar upplýsingar um þorratungl, þorraguð, þorramat og þorrasiði eru handan við hornið.

Klippimiði 5
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Þar eru spurningar sem vakið gætu skáldagyðjuna sem dvelur innra með þeim. Komið er inn á muninn á hefðbundnu og óhefðbundnu ljóði og nemendur hvattir til að fara eigin leiðir í sinni þorraglímu.

Tengt efni
Rímorðabók
Ljóð.is

Heimildir
Hvað er ljóð?

__________

VERKEFNI 6: Þorramánuður
Nemendur finna gömlu og nýju mánaðaheitin í orðasúpunni. Þau eru ýmist falin upp, niður, áfram, afturábak eða á ská.

Klippimiði 6
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum er fróðleikur um breytingar sem urðu á mánaðaheitum þegar latneska tímatalið var tekið upp.

Stílabókarvinna
Nemendur skipta blaðsíðu í 3 dálka. Í fyrsta dálkinn skrá þeir nöfn allra bekkjarsystkina sinna. Í miðjudálkinn skrá þeir fæðingardag þeirra samkvæmt tímatalinu sem við notum í dag. Í síðasta dálkinn skrá nemendur mánuðina sem bekkjarsystkinin fæddust í miðað við gömlu heitin. Nauðsynlegar upplýsingar má finna í greininni Hvaða mánaðanöfn voru notuð samkvæmt gamla íslenska tímatalinu og yfir hvaða tímabil náðu þau? Hægt er að prenta greinina út af Vísindavefnum og fjölfalda fyrir bekkinn.

Tengt efni
Hvað þýðir mánaðarheitið þorri og hversu gamall siður eru þorrablótin?
Gömlu íslensku mánaðaheitin og gregoríanska tímatalið

Heimildir
Saga daganna, bls. 17-18, 433
Hvaðan koma nöfnin á mánuðunum?
Hvers vegna notum við ekki lengur gömlu íslensku nöfnin á mánuðunum og hvenær var því hætt?
Hvaða mánaðanöfn voru notuð samkvæmt gamla íslenska tímatalinu og yfir hvaða tímabil náðu þau?
Hvað merkir mánaðarheitið mörsugur?

__________

VERKEFNI 7: Þorratungl
Nemendur gefa hugmyndarfluginu lausan tauminn og skrá allt það sem þeim dettur í hug að tengist orðinu þorratungl.

Stílabókarvinna
Nemendur skipta blaðsíðu í tvo dálka og skrá orð sem byrja á tungl- í annan (tunglfar, tunglskuggi, …), og orð sem enda á -tungl í hinn (himintungl, gervitungl, …). Hér mætti setja stærri orðaskjóðu upp á töflu og vinna meira með safnið t.d.  raða í stafrófsröð, vinna með orðskýringar, draga miða með orðinu og fjalla um það í púlti og fleira.

Tunglið
Hjátrú sem tengist fullu tungli:
– Menn breytast í varúlfa.
Frjósemi eykst með dönsum undir fullu tungli.
Vikudagur sem tengist tungli:
– Mánudagur var áður kallaur mánadagur.
Dæmi um tunglgyðjur:
Lúna, gyðja Rómverja.
Luna á Wikipedia.
Selena, mánagyðja Grikkja.
Mama Killa, gyðja Inka.
Chandra, gyðja Hindúa.
Heng O, gyðja Kínverja.
Nokkur lög sem tengjast tunglinu:
Tunglið, tunglið taktu mig.
Tunglið skín á himni háa.
Þula um tunglið.
Álfareiðin.
Annað sem tengist tunglinu:
Sagan um karlinn í tunglinu.
Tunglið og brennimerkti sauðaþjófurinn.

Klippimiði 7
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum er fróðleikur um hvenær Íslendingar hættu að nota gömlu mánaðaheitin og skiptu yfir í þau latnesku sem við notum í dag.

Umræðupunktar
Hvaða hjátrú tengist sól? – Tröll verða að steini þegar sól skín á þau.

Tengt efni
Um tunglið á Geimurinn.is.
Hvers vegna góla úlfar upp í tunglið?
Af hverju verður ofurmáni?

Heimildir
Oft er talað um jólatungl og í gamalli vísu er talað um þorratungl. Hvernig veit maður hvaða tungl er jólatungl?
Af hverju eru tungl alltaf kölluð luna og er orðið lunatic eitthvað skylt því?
Tunglið, tunglið taktu mig, greinasafn Mbl.is
Saga daganna, bls. 442
Þorrablót, bls. 22-23

__________

VERKEFNI 8: Þorrasiðir 1
Hvernig ætli torfbæir hafi litið út ofan frá séð?
a) Nemendur skoða hús og teikningar af gömlum bæjum og hanna grunnmynd af torfbæ. Hver reitur táknar 1 fm2 (hver hlið 100 sm).
Sjá upplýsingar um gamla byggingahætti og grunnmyndir: Gamlir byggingahættir,
Litla-Þúfa og Glaumbær og Stöng í Þjórsárdal.
b) Nemendur skrá flatarmál og ummál torfbæjarins inn á teikninguna.

Klippimiði 8
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum eru upplýsingar um herbergisskipan í torfbæjum sem nemendur geta haft til hliðsjónar við hönnun sína. Einnig er greint frá hermigaldri sem felst í því að varpa af sér fatnaði í von um að veturkonungur varpi af sér vetrarskrúðanum á móti. Hvað finnst nemendum um þá galdratrú? Þekkja nemendur fleiri galdra?

Stílabókarvinna
Verkefnið má einnig vinna á teikniblöð. Nemendur teikna torfbæinn í heild sinni og staðsetja hann í fallegu sveitarumhverfi. Skoða má hugtök eins og burst, burstabær, bæjarþil, bæjarhlað, baðstofa, baðstofugluggi, steinhleðsla, grjótgarður, hestasteinn, þvottasnúrur, fjós, …

Aukaverkefni
Hvað hleypur bóndinn langa vegalengd í frostinu ef hann fer hringinn í kringum torfbæinn og heldur sig metra frá húsveggnum?
Torfbæirnir voru hlaðnir úr torfi og grjóti svo þykkt veggja var mikil. Ef gert er ráð fyrir að veggir hafi verið ½ m að þykkt (50 sm), hversu stór er grunnflötur bæjarins þá í fermetrum?

Heimildir
Saga daganna, 444, 445
Þorrablót, bls. 26-29
Hvað þýðir mánaðarheitið þorri og hversu gamall siður eru þorrablótin?
Eldamennska í íslenskum torfbæjunum.

__________

VERKEFNI 9: Þorrasiðir 2
Nemendur klippa út reiti með tölustöfum í fylgigögnum (Klippigögn – ljóð) og raða þeim í reitina eftir tímaröð miðað við upplýsingar á verkefnablaðinu. Rómversku tölurnar eru fyrir fortíðarbóndann og arabísku tölustafirnir fyrir nútímamanninn.

Klippimiði 9
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið áður en verkefnið er unnið. Á miðanum eru hugtök tengd sólarhringnum sem eru mismikið (lítið) notuð í dag. Heilabrot: Bóndi fortíðarinnar talar um dagmál í einræðu við sjálfan sig en ekkert er rætt um dagmál á klippimiðanum. Ef hver eykt er 3 klst. að lengd þá vantar einhvers staðar upplýsingar. Eru glöggir nemendur að átta sig á þessu? Klukkan hvað ætti dagmál að vera? – Lausn: Klukkan 9:00.

Lausn og skýringar
I) Óttumál. Nei, er ekki heillin… (Hefð var fyrir því að húsfreyja geymdi besta kjötbitann fyrir bónda sinn og gaf honum í upphafi þorra. Hér hefur karl komist á snoðir um góðgætið um miðja nótt. En hvaða ráp er þetta eiginlega á bónda?)
II) Eyktarskipti. Þá er að gyrða sig í brók… (Sjá fyrri upplýsingar þess efnis að einhvers staðar hafi tíðkast að bóndi hlypi hálfnakinn hring í kringum bæ sinn og það jafnvel með aðra buxnaskálmina á eftir sér. Þetta hafði hann reyndar vit á að gera áður en aðrir vöknuðu sem skýrir kannski skort á heimildum.)
III) Rismál. Sei, sei, er komið rismál… (Nú er kominn tími til að vakna en ekkert heyrist í hananum, ætli hann hafi orðið þorranum að bráð?)
IV) Dagmál. Brrr, en sá belgingur, … (Það er kalt og vindasamt úti. Bóndinn hefur engu að síður ákveðið að baða sig í næsta snjóskafli svona í tilefni dagsins og mannamótsins seinni partinn en ekkert bólar enn á öðru heimilisfólki.)
V) Árdegi. Uss, uss, langt liðið af… (Bóndi er nú hinn hressasti eftir kjötát og snjóskaflabað. Hann hefur jafnframt tekið til við að yrkja fyrir skemmtun kvöldsins.)
VI) Miðaftann. Miðaftann á fyrsta degi… (Bóndi er bjartsýnn og hress, hann ætlar sér að halda harðindin út og sér vorið í hyllingum. Þorrinn skal ekki svelta hann og hans fólk út á gaddinn úr því sem komið er.)

1) Miðnætti. Tölvuleikurinn uppfærður… (Nútímabóndinn er ekki bara kominn með mjaltavélar fyrir beljurnar og blandara fyrir berjabústið. Hann er einnig nettengdur og spilar Fortnite milli annarra verka. Hann leyfir sér sjálfsögðu að taka einn leik (eðta tvo) aðfaranótt bóndadags. Ef ekki þá, þá hvenær?)
2) Úff, hvað er málið… (Tja, málið er bara að þeir sem gleyma sér við tölvuspil um miðja nætur gleyma stundum að stilla vekjarann í símanum sínum. Síminn er ekkert endilega ónýtur, gæti líka verið rafmagnslaus…).
3) Atjsjúúú! Ég er sáttur… (En leiðinlegt, kappinn er með ofnæmi fyrir blómum. Eins gott að hann er ekki blómabóndi! En þótt hann sé að fara út að borða um kvöldið voru blómin á morgunverðarbakkanum þar sem hann situr hnerrandi og mögulega ennþá í náttfötunum.)
4) Úllala! Kjötveisla, kók og… (Hvaða skrifstofu er hann að tala um? Hjá Bændasamtökum Íslands? Eða Samtökum ungra bænda? Hjá Landssamtökum sauðfjárbænda kannski? Getur verið að nútímabóndi sé ekki í bara í sveitarstörfunum heldur vinni á skrifstofu líka? Hvað þýðir eiginlega orðið bóndi? Hefur merking orðsins eitthvað breyst frá því að byggð tók að þéttast og þorp að myndast? Og já, hvað er kjötveisla? Kannski trog með lundaböggum, sviðakjömmum og slátri?)
5) Jæja, heitavatnslaust fram á… (Heitavatnslaust þýðir þá væntanlega að bóndinn hafi jafnan aðgang að heitu rennandi vatni og sé hættur að baða sig í köldum snjósköflum, hættur að bera allt nytjavatn úr bæjarlæknum og hættur að safna öllu rigningarvatni? Það þýðir þá líka að bóndi hafi nú hellings tíma aflögu til að stunda sjálfsrækt og hreyfingu eftir vinnu. Heppinn!)
6) Ég er þakklátur… (bóndadegi lýkur að þessu sinni á þorrahlaðborði þar sem nútímamaðurinn okkar fékk hrútspunga í forrétt. Þeir falla ekki alveg í kramið hjá honum en sem betur fer hefur hann úr margskonar öðru góðgæti að velja eins og súrum hval, kæstum hákarli, sviðnum kindahausum og selshreifum! Sjá veggspjöld með þorramat.)

Umræðupunktar
Getur verið að einhvers staðar í heiminum búi fólk við svipaðar aðstæður og voru á Íslandi áður fyrr?

Tengt efni
Hvernig er sólarhringnum skipt, hádegi og svo framvegis, og hvernig var honum skipt til forna? Af hverju voru nöfnin dregin?
Hvenær komu klukkur til Íslands og hvernig vissu menn hvað tímanum leið áður en þær komu til sögunnar?

Heimildir
Saga daganna, bls. 441-442, 444-445
Þorrablót, bls. 21, 26-29
Almanaksskýringar

__________

VERKEFNI 10: Þorrablóm
Nemendur leysa orðaruglið í blómunum og skrá á línurnar. Af því búnu nota þau stafina í blómunum til að mynda eins mörg ný orð og þau geta.

Klippimiði 10
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum er fróðleikur um hvenær sá siður hófst að færa maka sínum blóm á bóndadegi og konudegi.

Heimildir
Saga daganna, bls. 480.
Þorrablót bls. 83

__________

VERKEFNI 11: Þorramatur 1
Nemendur skoða þorramatinn og skrá hvað réttirnir heita. Tilvalið er að nota veggspjöld með sömu myndum sem fylgja námsefninu Þorramatur.

Klippimiði 11
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum er fróðleikur um hvernig matur var verkaður og geymdur í gamla daga.

Aukaverkefni
Raða þorramatnum í stafrófsröð.
Fallbeygja orðin í stílabók.
Leita að upplýsingum um hvernig maturinn er verkaður/framleiddur/bakaður.

Tengt efni
Voru haldnar stórar veislur með þorramat á þorranum hér áður fyrr?
Um þorramat á Wikipedia

Heimildir
Saga daganna bls. 477-479
Þorrablót bls. 79-81

__________

VERKEFNI 12: Þorramatur 2
Fyrri hluti: Nemendur gera könnun á því hvaða þorramat samnemendur hafa smakkað og skrá með talnastrikum. Tilvalið er að leysa þetta verkefni saman með handauppréttingu. Niðurstaða hverrar talningar er skráð í reitina undir jafntog merkinu.
Seinni hluti: Eftir að könnun lýkur er upplagt að draga fram smakkbakka og kynna þorramat fyrir þeim sem aldrei hafa séð hann eða ekki þorað að smakka. Stjörnugjöfin í síðasta reitnum er einstaklingsverkefni þar sem nemendur skrá hvernig þeim líkaði maturinn. Þá má hugsa sér að matur sem fellur alls ekki í kramið fái enga stjörnu, 1 stjarna þýði sæmilegt, 2 þýði allt í lagi og 3 mjög gott.

Klippimiði 12
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum er fróðleikur um hvers vegna hluti þorramatsins er súr eða kæstur.

Stílabókarvinna
Nemendur vinna áfram með niðurstöðu matarkönnunarinnar og setja gagnasafnið upp í súlurit. Hvaða þorramat hafa flestir smakkað?
Hvaða mat hafa fæstir smakkað?

Umræðupunktar
Hvað er annað heiti yfir súran hval? – Rengi
Hvað er annað heiti yfir flatkökur? – Flatbrauð

Tengt efni
Um verkun hákarla á Vísindaefnum
Hákarlasafnið á Bjarnarhöfn

Heimildir
Saga daganna bls. 477-479
Þorrablót bls. 79-81

__________

VERKEFNI 13: Þorraguð
Nemendur leysa dulmálið sem samanstendur af eyrnamörkum.

Lausn
Vér elskum menntun, afl og fjör
en ánauð hverja hötum.
Vor allur starfi æ sé gjör
af inum bestu hvötum;
og sýnum jafnan dáð og dug
og drengskap manni hverjum;
en Þórs með hamri, Þórs með hug
á þrældóm öllum berjum.

Klippimiði 13
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum er fróðleikur um blót sem heiðnir stunduðu á víkingaöld og breytingarnar sem urðu við kristnitökuna. Einnig er fjallað um vinsældir þrumuguðsins Þórs þegar þorrablót voru endurvakin.

Stílabókarvinna
Fjörbaugsgarður er refsing sem fólst í því að sekir þurftu að yfirgefa Ísland innan þriggja sumra frá dómi, og dveljast erlendis í þrjú ár áður en þeir mættu snúa aftur. Refsingunni var beitt á þjóðveldisöld, hún var séríslensk og tekin upp skömmu fyrir kristintöku. Þeir sem fengu þennan dóm voru kallaðir fjörbaugsmenn. Hvað finnst þér um þessa refsingu?
Fjármörk flokkast í eyrnamörk, brennimörk, hornamörk og skúðdregin mörk. Eyrnamörk voru (og eru enn) skorin í eyru nýfæddra lamba. Einnig er skylt að nota merkiplötur í dag. Brennimörk eru brennd í horn á kindum og rétthærri en eyrnamörk ef fleiri en einn gerir tilkall til sömu kindar. Áður fyrr var stundum tálgað í horn kindar og kallaðist það hornamark. Þegar talað er um skrúðdregin mörk er átt við þrílitað fléttað ullarband sem þrætt var í gegnum eyra kindar. Þessi aðferð er ekki lengur notuð.
Á sama hátt og búfé var hverjum bónda mikilvægt voru önnur hlunnindi á jörð hans það einnig. Til voru sérstök viðarmörk til að merkja rekavið sem bar á fjörur. Ef bóndinn gat ekki sótt viðinn strax var hann merktur til að sanna eignarhaldið. Þannig voru hvalskutlar einnig merktir með viðarmörkum því hvali gat borið langan veg með skutul í sér. Þá var mikilvægt að vita hver átti aflann og veiðarfærið.

Umræðupunktar
Hvaða merki eru þetta? – Táknin kallast eyrnamörk og eru notuð til að merkja eyru nýfæddra lamba. Hvert merki táknar eyra og sýnir hvernig skorið var í það með hníf. Í dag er aðferðin enn notuð en í stað hnífa er sérstökum markatöngum beitt auk þess sem skylda er að merkja eyrun líka með merkjum úr plasti eða málmi.
Á hvert merki eitthvað ákveðið nafn? – Já, eyrnamerkin nefndust ýmsum nöfnum eftir útliti þeirra, dæmi: alheilt, andfjaðrað ,biti, blaðrifað, blaðstýft, bragð, fjöður gagnbitað og gagnfjaðrað.
Hvers vegna eru kindur merktar með þessum hætti? – Sauðfé, ásamt öðrum búfénaði, er dýrmæt eign sem nauðsynlegt er að merkja. Kindur ganga lausar yfir sumartímann og blandast öðru fé svo og þá er enn mikilvægara að átta sig á því hvaða kindur bændur eiga.
Hvað er þjófamark? – Þjófamark, öðru nafni afeyrt mark, kallast það þegar eyrað er alveg skorið af. Sauðaþjófar notuðu þetta mark því auðveldasta leiðin til að fjarlægja merki rétts eiganda er að skera eyrað í burtu.
Hvað eru örmerki? – Gæludýraeigendur geta merkt dýrin sín með örmerkjum. Þá er lítilli örflögu á stærð við hrísgrjón komið fyrir undir húð og ef týnt gæludýr finnst er hægt að skanna merkið og fá upplýsingar um skráða eigendur.

Tengt efni
Þjóðtrú um fjármörk
Eyrnarmörk og heiti

Heimildir
Saga daganna bls. 457
Þorrablót, bls. 45
Fjörbaugsgarður
Fjármörk
Hvaðan eru eyrnamörk á búfénaði?
Mynd af eyrnamörkum er unnin upp úr skjölum frá Bændasamtökum Íslands og birt með þeirra leyfi. Höfundur myndar: Þórhildur Jónsdóttir.

__________

VERKEFNI 14: Þorrablót annó 900
Nemendur setja sig í spor unglings frá landnámsöld og skrifa um dag í lífi hans.

Klippimiði 14
Nemendur klippa miðann út og líma yfir textaboxið. Á miðanum er kveikja að ritunarverkefninu.

Umræðupunktar
Hvað þýðir annó? – Ártal
Hvenær er miðað við að víkingaöld hafi verið – Upphaf víkingaaldar miðast við innrás víkinga í klaustrið Lindisfarni á Englandi árið 793. Þar með hófst eitt frægasta og blóðugasta tímabil í sögu norrænna þjóða. Endalokin víkingaaldar miðast við fall Haralds harðráða Noregskonungs árið 1066.
Hvaða tímabil er landnámsöld? – Í bók sinni Íslandssaga skipti Jón J. Aðils Íslandssögunni niður í tíu tímaskeið og þar er sagt að landnámsöld hafi ríkt á árunum 870-930. Landnámsmenn komu frá Noregi og miðað er við árin 870 og 874 þegar talað er um landnám Íslands. Landnámi Íslands lauk með stofnun Alþingis árið 930.

Aukaverkefni
Hvernig lítur tímavél út sem borið getur manneskjur hundruði ára aftur í tímann? Nemendur hanna slíka græju í stílabók eða teikniblað.

Tengt efni
Anno Domini = Á því herrans ári
Íslendingasögur.is

Heimildir
Hvernig og af hverju skiptis Íslandssagan í tímabil?
Víkingaöldin á vefnum Íslendingasögur.is
Um landnámsöld á Wikipedia.org

__________

VERKEFNI 15: Þorrakönnun
Nemendur rifja upp efnið námsefnispakkans og spreyta sig á þorrakönnuninni.

Ljósmyndir
Forsíðumynd: Jón Arnar Önfjörð
Myndir af þorramat. Unnur María Sólmundsdóttir

Teikningar
Fótspor frá Freepik fyrir  www.flaticon.com
Hrafnar frá Vecteezy.com 
Tré frá Freepik fyrir www.flaticon.com
Kind frá Get Drawings
Hnífapör frá Freepik fyrir www.flaticon.com